بصائر الدرجات فی علوم آل محمد علیهم السلام

کتاب ارزشمند بصائر الدرجات فی علوم آل محمد علیهم السلام که از مهمترین و معروفترین منابع کهن حدیثی شیعه در باب علوم اهل بیت (ع) است از جمله آثار فقیه جامع و محدث بزرگ شیعه، محمد بن حسن صفار قمی (290 قمری) می باشد.
وی یکی از اصحاب امام حسن عسگری (ع) و نیز استاد بسیاری از محدثین بزرگ شیعه است.
ترجمه کتاب حاضر برای اولین بار دارای امتیازات ذیل میباشد.
- اعراب گذاری کامل متن عربی و جداسازی سند حدیث از متن حدیث جهت سهولت تشخیص.
- ترجمه روان فارسی و استفاده از کلمات و معادل شیوا
- تصحیح کتاب با استفاده از سیزده نسخه معتبر خطی و مقابله با کتب معتبر شیعه.
در نظر گرفتن شماره مسلسل برای احادیث جهت سهولت در امر ارجاع و فیش برداری

1ـ نام مؤلّف:‏
نام کامل مؤلّف در کتب رجال چنین ثبت شده است: «محمد بن الحسن بن فَروخ الصفّار، مولى عیسى بن موسی بن طلحـه بن عبید الله بن سائب بن مالک بن عامر أشعری».

2ـ کنیه

کنیة صفّار به اتّفاق همة محدّثین و علمای علم رجال، «أبو جعفر» ذکر شده است.

3ـ القاب

با تحقیقی که در مورد القاب این محدّث بزرگ شیعی در کتب رجالی و روایی انجام شد، چهار لقب برای محمّد بن حسن ذکر شده است:

1ـ لقب اصلی که «صفّار» است و با توجّه به این لقب که دربارة «رویگری و سازندة مس» به کار می‌رود می‌توان احتمال داد که وی به رویگری اشتغال داشته است و یا لااقلّ «رویگرزاده» بوده است.

2ـ لقب «مَموله» که در برخی نسخ کتاب نیز این لقب ذکر شده است. با تحقیق فراوانی که در علّت نامیده شدن به این لقب انجام گرفت، جهت آن هنوز مبهم است.

3ـ از دیگر القاب ذکر شده برای ایشان، لقب «ابن معافا» است که البته این لقب در کتب رجالی وجود ندارد و تنها مصدر اصلی آن المناقب علوی (متوفّای 5 ق) و از طریق شخصی به نام «محمّد بن زکریا غَلابی بصری» ذکر شده است.

4ـ از دیگر القابی که معمولاً همراه با کنیة او ذکر می‌شود «أعْرَج» است. با توجّه به پسوند «أعرج» این احتمال می‌تواند درست باشد که وی از ناحیة پا دچار کجی بوده است.

4ـ مقام علمی

علمای علم رجال، صفّار قمی را فقیهی جامع، محدّثی مورد اعتماد و موثّق دانسته‌اند. او روایات بسیاری را برای آیندگان بعد از خود در کتاب‌های شریف حدیثی به یادگار گذاشت.

این راوی نامور در فنّ حدیث صاحب‌نظر بود. به عنوان نمونه در روایت معروف امیر المؤمنین که می‌فرماید:

مَنْ جَدَّدَ قَبْراً أَوْ مَثَّلَ مِثَالًا فَقَدْ خَرَجَ مِنَ الْإِسْلامِ.

هر کس قبری را تجدید کند یا تمثالی را (مجسمّه‌ای را) به وجود آورد، در نتیجة [این عمل] از اسلام خارج شده است.

در بین علما دربارة این‌که آیا روایت مذکور مشتمل بر کلمة «جدّد»، «حدّد»، «جدّث»، «خدّد»، می‌باشد؟ اختلاف نظر وجود دارد. در همین رابطه یکی از شاگردان صفّار به نام ابن ولید بعد از نقل این‌که فقها در این مورد اختلاف‌نظر دارند، می‌گوید: محمّد بن حسن صفّار می‌فرمود: عبارت صحیح، «جدّد» با جیم می‌باشد نه غیر آن.

علاوه بر این وی فقیهی صاحب‌نظر بود چنان‌که در کتب حدیث گاهی نظرات فقهی او به چشم می‌خورد، به عنوان مثال شیخ صدوق می‌فرماید: یکی از فقها نظرش این است که دعا کردن به زبان فارسی در قنوت نماز جایز نیست امّا محمّد بن حسن صفّار می‌فرمود: جایز است و فتوای من نیز همین است.


6ـ اساتید (مشایخ)

محمّد بن حسن صفّار از محضر بسیاری از محدّثان و عالمان شیعی بهره برده و از ایشان نقل روایی داشته است.

در این تحقیق، ابتدا مشایخ اصلی وی در بصائر الدرجات نقل شده و سپس نام تمام مشایخ او به ترتیب ذکر شده است.

مشایخ اصلی در بصائر

با مقایسة آماریِ 1905 روایت این کتاب این حقیقت نمایان است که صفّار بیشترین روایات را از افراد ذیل نقل نموده است:

1/6ـ احمد بن محمّد

2/6. محمّد بن الحسین

3/6. محمّد بن عیسی بن عبید

4/6. ابراهیم بن هاشم قمی

6/6. عبد الله بن محمّد بن عیسی

7/6. محمّد بن عبدالجبار قمی

8/6. عبّاس بن معروف

9/6. عبدالله بن جعفر حمیری قمی

10/6. حسین بن محمّد بن عمران اشعری

نام تمام مشایخ

افزون بر افراد پیشین، نام مشایخ و کسانی که صفّار از ایشان نقل روایی داشته است از تمامی کتب روایی، به ترتیب حروف الفبا عبارتند از:

1ـ إبراهیم بن إسحاق الأحمری

2ـ أبوإسحاق الخفّاف

3ـ أبوطالبß عبدالله بن صلت قمی

4ـ أبوالفضل العلوی

5ـ أحمد بن إبراهیم

6ـ أحمد بن أبی زاهر الأشعری أحمد بن موسی(

7ـ أحمد بن إسحاق أبوعلی القمیß أحمد بن إسحاق بن عبد الله بن سعد الأشعری

8ـ أحمد بن الحسن بن علی بن فضّال

9ـ أحمد بن الحسین بن سعید الأهوازی

10ـ أحمد بن رزق الغمشانی

11ـ أحمد بن محمّد السیّاریßأحمد بن محمّد بن سیّار

12ـ أحمد بن موسی ßأحمد بن أبی زاهر الأشعری)

13ـ إسماعیل بن شعیب

14ـ الحسن بن أحمد بن القاسم

15ـ الحسن بن أحمد بن سلمة الکوفی

16ـ الحسن بن الحسین السنجالی (السخالی خ‌ل)

17ـ الحسن بن الحسین اللؤلؤی

18ـ الحسن بن علی الزیتونی

19ـ الحسن بن علی بن النعمان

20ـ الحسن بن علی بن عبد الله بن المغیرة (= الحسن بن علی الکوفی)

21ـ الحسن بن علی بن عبد الملک الزیّات

22ـ الحسن بن علی بن معاویه

23ـ الحسن بن علی بن النعمان

24ـ الحسن بن علی

25ـ الحسن بن محبوب

26ـ الحسن بن موسی الخشّاب

27ـ الحسین بن علی(

28ـ الحسین بن محمّد بن عامرß الحسین بن محمّد بن عمران بن أبی بکر

29ـ السندی بن الربیع البغدادی)

30ـ السندی بن محمّد البزّاز

31ـ الفضل بن عامر

32ـ الفضل بن غانم

33ـ القاسم بن أبی القاسم الصیقل

34ـ المنبّه بن عبد الله أبو الجوزاء

35ـ الهیثم بن أبی المسروق النهدی

36ـ أیّوب بن نوح بن درّاج

37ـ بنان بن محمّد

38ـ جعفر بن إسحاق

39ـ حمزة بن یعلی الأشعری

40ـ سلمة بن الخطّاب41ـ سهل بن زیاد

42ـ عبّاد بن سلیمان43ـ عبد الصمد بن محمّد

44ـ عبد الله بن الصلت أبوطالب القمی 45ـ عبد الله بن عامر الأشعری

46ـ عبد الله بن عبد الرحمن

47ـ عبد الله بن محمّد

48ـ عبد الله بن موسی

49ـ علی بن إبراهیم الجعفری

50ـ علی بن إبراهیم بن هاشم

51ـ علی بن إسماعیل السندی بن عیسی الأشعری

52ـ علی بن حسّان الواسطی

53ـ علی بن الحسن بن علی بن فضّال

54ـ علی بن بلال البغدادی

55ـ علی بن خالد

56ـ علی بن عبد الرحمن

57ـ علی بن محمّد القاسانی

58ـ علی بن محمّد بن سعد الأشعری

59ـ عمّار بن یونس

60ـ عمر بن علی بن عمر بن یزید

61ـ عمران بن موسی الأشعری (= الزیتونی)

62ـ محمّد بن أحمد بن محمّد بن إسماعیل العلوی

63ـ محمّد بن أحمد بن یحیی بن عمران الأشعری

64ـ محمّد بن إسحاق



65ـ محمّد بن إسماعیل

66ـ محمّد بن السندی

67ـ محمّد بن جَزّک الجمال



68ـ محمّد بن حسّان الرازی

69ـ محمّد بن حفص بن غیاث

70ـ محمّد بن حمّاد الکوفی

71ـ محمّد بن خالد بن عمر الطیالسی

احادیث: 622، 769 و 1373 بصائر از طریق او نقل شده است.

72ـ محمّد بن شعیب

73ـ محمّد بن عبد الحمید العطّار

74ـ محمّد بن علی بن القاسم

75ـ محمّد بن علی بن محبوب الأشعری

روایت 1008 بصائر از طریق او نقل شده است.

76ـ محمّد بن عیسی بن عبید الیقطینی

77ـ محمّد بن محمّد

78ـ محمّد بن هارون

79ـ معاویة بن حکیم بن معاویة بن عمّار

80ـ موسی بن الحسن

81ـ موسی بن عمر الصیقلß موسی بن عمر بن یزید بن ذبیان

82ـ الهیثم بن أبی مسروق83ـ یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم الحریری

7ـ شاگردان (و راویان از او)

برخی از دانشمندان شیعه نزد این شخصیّت بزرگ درس فرا گرفته‌ یا از او نقل روایت داشته‌اند. نام ایشان به ترتیب عبارتند از:

1/7ـ احمد بن داود بن علی قمی

2/7ـ احمد بن محمّد عاصی

3/7ـ سعد بن عبد الله بن أبی خلف اشعری قمی، أبوالقاسم

4/7ـ علی بن حسین بن موسی بن بابویه (پدر شیخ صدوق)

6/7ـ محمّد بن حسن بن احمد بن ولید

یکی از سرشناس‌ترین شاگردان صفّار، و استاد مرحوم شیخ صدوق، بگونه‌ای که شیخ صدوق در تمام کتاب‌هایش، از طریق ابن ولید روایات صفّار را نقل نموده است.

7/7ـ محمّد بن قولویه



8/7ـ محمّد بن یحیى العطّار

نام آورترین شاگرد محمّد بن حسن صفّار و یکی از مشایخ بزرگ مرحوم کلینی که بسیاری از روایات صفّار را کلینی از طریق او نقل می‌کند.

در بصائر الدرجات روایات بسیاری از طریق او از صفّار نقل شده است.

8ـ تألیفات

صفّار انسانی پر تلاش بوده و کتب فراوانی به رشتة تحریر درآورد. نجاشی 37 اثر از آثار نفیس او را بر می‌شمرد. کتاب‌های وی در موضوعات مختلف و متنوّع نگارش یافته‌اند که خود حاکی از علم و دانش فراگیر اوست. کتب او عمدتاً در قلمرو فقه بوده است و دربارة مناقب و فضائل اهل بیت، دعا، زیارت، اخلاقیّات و اعتقادات نیز کتاب‌هایی نگاشته است.

یک نکتة مهم در این میان وجود دارد که به جز بصائر الدرجات (کتاب حاضر) همة آثار صفّار از میان رفته‌ و در شکل فیزیکی آن محفوظ نمانده‌اند. در مورد آثار فقهی، گرچه بسیاری از احادیث او مورد روایت قرار گرفتند ولیکن می‌توان احتمال داد که شهرت و اعتبار کتاب الکافی در این زمینه بی‌تأثیر نبوده است، چه آن‌که گسترة روایات الکافی از قم گذشته و به بغداد رسیده و اکثر بلاد شیعه‌نشین را پوشش داد ولیکن در مورد صفّار که محدّثی قمی بود، آثارش چنین گستره‌ای را نداشت و لذا در طول زمان از بین رفتند.

کتب صفّار در موضوعات مختلف عبارتند از:

1/8 ـ در فقه

ـ کتاب الصلاة

ـ کتاب الوضوء

ـ کتاب الصیام

ـ کتاب الزکاة

ـ کتاب الحج

ـ کتاب الخمس

ـ کتاب النّکاح

ـ کتاب الطلاق

ـ کتاب الفرائض (ارث)

ـ کتاب المواریث (احکام ارث)

ـ کتاب المکاسب (احکام خرید و فروش)

ـ کتاب التّجارات

ـ کتاب التّقیه

ـ کتاب الجنائز (احکام اموات)

ـ کتاب الجهاد

ـ کتاب الحدود (پاره‌ای از مجازات‌های اسلامی)

ـ کتاب الدّیات (خون‌بها)

ـ کتاب الشهادات (احکام گواهی دادن)

ـ کتاب الصید والذبائح

ـ کتاب العتق والتدبیر والمکاتبه (آزاد سازی برده و کنیز)

ـ کتاب الأشربه (نوشیدنی‌ها)

ـ کتاب الأیمان والنّذور والکفّارات

2/8‌‌‌ ـ در کلام

ـ کتاب الرّد علی الغلات

ـ کتاب بصائر الدرجات

3/8 ـ در علوم قرآنی

ـ کتاب فضل القرآن

4/8 ـ در سیره و مناقب

ـ کتاب بصائر الدّرجات

ـ کتاب الملاحم (جنگ‌نامه، فتنه‌ها)

ـ کتاب المناقب (فضائل)

ـ کتاب المثالب (کارهای ننگ‌آور، معایب دشمنان شیعه خصوصاً گروه‌های خاصّی از ایشان)

ـ کتاب ما روی فی أولاد الأئمة (روایاتی در باب امامزادگان)

5/8 ـ در اخلاق و دعا

ـ کتاب الدّعاء

ـ کتاب المزار (زیارت)

ـ کتاب المروّة

ـ کتاب الزّهد

ـ کتاب المؤمن

ـ کتاب ما رُوی فی شعبان (روایات ماه شعبان)

معروف‌ترین و مشهورترین کتاب صفّار، بصائر الدّرجات است که طبق تصریح شیخ حرّ عاملی در وسائل الشیعة، این کتاب دارای دو نسخه است: یکی بصائر الدّرجات صغری و دیگری بصائر الدّرجات کبری. نسخه‌ای که اکنون در دسترس ما قرار دارد همان نسخة کبری است. گویا بصائر الدّرجات، ابتدا کتاب کوچکی بوده و با کتاب موجود تفاوت داشته است و بعد مصنّف به آن مطالبی افزوده و به صورت فعلی درآورده است.

9ـ سخنان بزرگان در مورد مؤلّف

بزرگان از علمای علم رجال و حدیث شیعه، وی را در کتب خود ستوده و دربارة وی کلماتی را به کار برده‌اند که نشان از عظمت و مقام رفیع صفّار دارد:

نجاشی (متوفّای 450 ق) دربارة او گوید:

محمّد بن حسن بن فروخ صفار یکی از چهره‏های درخشان شیعه در شهر قم بوده، وی شخصیّتی مورد اطمینان و دارای ارزشی والا است. روایات او بر بسیاری از روایات ترجیح داده می‌‏شود، او تألیفات فراوانی نیز دارد.

شیخ طوسی (متوفّای 460 ق) در الفهرست گوید:

محمد بن حسن صفّار اهل قم می‌‏باشد. وی تألیفاتی همانند حسین بن سعید دارد و علاوه بر آن بصائر الدرجات را، وی سؤالاتی به امام حسن عسکری (ع) نوشته است.

علامة مجلسی (متوفّای 1111 ق) نیز در آغاز بحار الأنوار از او به عنوان، استاد مورد اطمینان و عظیم الشأن، یاد می‌کند.